Установа культуры «Брэсцкі абласны краязнаўчы музей» – адзін з самых маладых абласных краязнаўчых музеяў нашай рэспублікі. Гісторыя Брэсцкага абласнога краязнаўчага музея пачынаецца яшчэ да пачатку Вялікай айчыннай вайны. Краязнаўчы музей у Брэсце адкрыўся вясной 1941 г., але ў Вялікую Айчынную вайну ў час гітлераўскай акупацыі ўсе яго экспанаты былі знішчаны.

27 сакавіка 1945 г. выканкам Брэсцкага абласнога Савета дэпутатаў працоўных прыняў рашэнне аб стварэнні абласнога гістарычнага музея. 11 чэрвеня 1945 г. Савет Народных Камісараў БССР падтрымаў гэтую ініцыятыву пастановай «Аб аднаўленні абласных гісторыка-краязнаўчых музеяў у гарадах Гомелі, Бабруйску, Пінску і Брэсце».

30 жніўня 1945 г. Брэсцкі абласны камітэт КП(б)Бпастанавіў пачаць збор і вывучэнне матэрыялаў пра Вялікую Айчынную вайну на тэрыторыі вобласці.

У 1948 годзе ў музея ўжо з'явіўся ўласны будынак – пад яго патрэбы быў пераабсталяваны былы будынак Крыжаўздзвіжанскага касцёла 1856 года пабудовы, які знаходзіўся па адрасе вуліца Леніна, дом 34. Ужо да красавіка 1950 года ў музея з'явіўся свой штат работнікаў.

Адначасна на працягу наступных некалькіх гадоў праводзіўся рамонт, было закуплена неабходнае музейнае абсталяванне. Ужо тады работнікамі музея было сабрана каля двухсот рэдкіх экспанатаў.

І вось, 22 чэрвеня 1957 года, пачалі дзейнічаць усе залы з экспазіцыямі, у той час мелася ўсяго два раздзелы: прырода і гісторыя з старажытных часоў да сучаснасці. Да гэтага часу колькасць экспанатаў складала ўжо куды больш вялікую лічбу – іх было 17411. Дзякуючы іх разнастайнасці, музей хутка набыў папулярнасць, і за паўгода ў яго сценах пабывалі ўжо каля трыццаці тысяч чалавек!

З 1990 года размяшчаецца ў будынку, узведзеным у пачатку XX стагоддзя, які быў пабудаваны для мясцовага купца Арона Фогеля і ўключаны ў зону гістарычнай планіроўкі і забудовы Брэста. Музеем кіравалі Н. П. Паўлоўская, І. В. Біруля, Н. М. Калашнікава, М. М. Слепакова, Т. А. Слесарук, Т. М. Новікава. З 2010 г. дырэктар А. У. Міцюкоў.

Асноўны фонд музея і яго філіялаў налічвае больш 162 000 адзінак захоўвання, навукова-дапаможны – каля 55 000 адзінак. Агульная экспазіцыйная плошча 510 м², выставачная – 248,8 м².

На 1-м паверсе ў 4 залах размешчана экспазіцыя «Родная прырода», у якой прадстаўлены асноўныя тыпы раслін і жывёл, што насяляюць Брэсцкую вобласць.

Экспанаты 1-й залы характарызуюць фізіка-геаграфічныя асаблівасці Берасцейшчыны, карысныя выкапні і геалагічную гісторыю краю. Тут дэманструюцца акамянеласці мелавога перыяду мезазойскай эры – марскія вожыкі, губкі, ракавіны марскіх малюскаў, а таксама рэканструкцыя левай пярэдняй канечнасці маманта вышынёй 3,5 м. Прыродныя ландшафты Брэсцкай вобласці і асноўныя прадстаўнікі флоры і фаўны паказаны ў 4 дыярамах. Асаблівае месца ў экспазіцыі займае калекцыя насякомых (налічвае каля 500 прадстаўнікоў розных атрадаў).

Другая зала прысвечана самаму вялікаму і старажытнаму лесу Еўропы – Белавежскай пушчы. Экалагічныя праблемы, пытанні аховы навакольнага асяроддзя раскрываюць экспанаты наступных залаў.

У фондах музея захоўваецца больш 170 тыс. прадметаў асноўнага фонду і каля 60 тыс. прадметаў навукова-дапаможнага матэрыяла. Музейны збор налічвае больш за 20 калекцый, частка якіх з'яўляецца унікальнымі. Гэта археалагічная, нумізматычная, этнаграфічная калекцыі, а таксама калекцыя прадметаў выяўленчага і дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, якія паступілі з Брэсцкай мытні і якія з'явіліся асновай экспазіцыі аднаго з філіялаў.

Музей мае 4 філіялы: археалагічны музей «Бярэсце», музей «Выратаваныя мастацкія каштоўнасці», мастацкі музей, «Камянецкая вежа».
1960 год стаў знакавым для Брэсцкага абласнога краязнаўчага музея ў Камянецкай вежы быў адкрыты яго першы філіял, якіх пасля будзе чатыры. Камянецкая вежа сама па сабе ўяўляе вялікую цікавасць для аматараў старажытнай архітэктуры, бо яе будаўніцтва ставіцца да другой паловы XIII стагоддзя.

Праз некалькі гадоў пасля адкрыцця Камянецкага філіяла, з 1963 па 1964 гады асноўны будынак музея быў закрыт, пакуль праводзіўся капітальны рамонт. Паступова падрыхтоўвалася новая, пастаянная экспазіцыя, прадстаўленая публіцы ў 1965 годзе.
Потым работнікі музея далучаюцца да раскопак, якія вяліся на землях, дзе была размешчана Брэсцкая крэпасць. Сабраныя імі знаходкі і сталі асновай для адкрыцця яшчэ аднаго музейнага філіяла, які быў названы археалагічным музеем «Бярэсце». Ён размяшчаецца на Шпітальным востраве (іншая назва Валынскае ўмацаванне) на месцы старажытных фартыфікацый. Дадзеная экспазіцыя паказвае наведвальнікам тысячу экспанатаў, якія адносяцца да старажытнай гісторыі рэгіёна: заснаванне і развіццё горада, тады зваўся Бярэсцем; узоры апрацоўкі каляровых металаў і жалеза; рамесныя асобнікі, экспанаты, паказваючыя эвалюцыю ў прадзенні і ткацтве і многае іншае. Тут жа знаходзяцца і дзве невялікіх крамачкі, дзе вы можаце купіць сувенір на памяць аб паездцы ў гэтая выдатнае месца.

У 70-я гады дваццатага стагоддзя блізкасць Брэста да мяжы з Польшчай таксама паслужыла штуршком да стварэння абсалютна ўнікальнага філіяла. Ён называецца «Выратаваныя мастацкія каштоўнасці» і складаецца з канфіскаваных твораў мастацтва, якія нелегальным чынам спрабавалі вывезці з Беларусі. Самай багатай з'яўляецца калекцыя абразоў, многія з якіх датуюцца XVI стагоддзем і ўяўляюць сабой велізарную каштоўнасць.

Філіял «Мастацкі музей» быў адкрыты ў 2002 годзе, і яго экспазіцыя таксама размяшчаецца ў гістарычна значным будынку – Паўднёвай казарме, некалі былой часткай Брэсцкай крэпасці.

Літаратура:
1. Брэсцкi абласны краязнаўчы музей = Брестский областной краеведческий музей = Brest museum of regional studies // Брест. Брэст. Brest. 1000. Минск : Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2019. С. 376–381.
2. Брэсцкi абласны краязнаўчы музей / В. І. Фядосік // Культура Беларусі : энціклапедыя. Мінск, 2011. Т. 2. С. 68.
3. Брестский областной краеведческий музей // Регионы Беларуси : энциклопедия : в 7 т. Т. 1. Брестская область : в 2 кн. Минск, 2009. Кн. 1. С. 185–186.
4. Брэсцкi абласны краязнаўчы музей // Музеi Беларусi. Музеи Беларуси : даведнiк. Мiнск, 2008. С. 134–139.
5. Брестский областной краеведческий музей // Республика Беларусь : энциклопедия : в 7 т. Минск, 2006. Т. 2. С. 582.
6. Брэсцкi абласны краязнаўчы музей / Т. М. Новікава, В. І. Фядосік // Памяць. Брэст : гiсторыка-дакументальная хронiка : у 2 кн. Мiнск : БЕЛТА, 2001. Кн. 2. С. 611–612.
7. Брэсцкi абласны краязнаўчы музей // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. Мiнск, 1996. Т. 3. С. 294.
8. Брэсцкi абласны краязнаўчы музей // Энцыклапедыя гiсторыi Беларусi : у 6 т. Мiнск, 1994. Т. 2. С. 99–100.
9. Брэсцкi абласны краязнаўчы музей // Энцыклапедыя лiтаратуры i мастацтва Беларусi : у 5 т. Мiнск, 1984. Т. 1. С. 493.
10. Малашевский, В. Ф. Брестский областной краеведческий музей / Владимир Фёдорович. Минск : Полымя, 1987. 62 с. : ил.
11. Брестский областной краеведческий музей : путеводитель / Обл. упр. культуры ; под общ. ред. И. В. Бируля. Брест, 1958. 109 с. : ил.
12. Митюков, А. Достойно восхищения : Редкий кадр как произведение искусства / Александр Митюков // Советская Белоруссия. 2020. 31 марта (№ 62).  С. 9.
13. Ковальская, О. «12 артефактов»: итоговая выставка : в Бресте открыли итоговую выставку проекта «12 артефактов» / Ольга Ковальская // Брестский вестник. 2020. 6 февраля (№ 6).  С. 20.
14. Гребенников, О. Финальный аккорд проекта «12 артефактов» / Олег Гребенников // Заря. 2020. 1 февраля (№ 10). С. 10
15. Гребенников, О. Проект завершен! Да здравствует проект! / Олег Гребенников // Заря. 2020. 29 января (№ 9). С. 19.
16. Что покажут в краеведческом : Брестскому областному краеведческому музею – 70 лет // Брестский вестник. 2020. 10 января (№ 2). С.14.
17. Ковальская, О. Знамя как артефакт / Ольга Ковалькая // Брестский вестник. 2020. 4 января (№ 1). С. 17.
18. Свиридович, О. 12 артефактов: финальный аккорд / Ольга Свиридович // Заря.  2020.  4 января (№ 1-2).  С. 30.
19. Яскевіч, С. Грэбень, грамата, транспарант ... : арыгінальны культурны праект «12 артэфактаў» у гонар тысячагоддзя ў Брэсце / Святлана Яскевіч // Звязда.  2020.  3 студзеня (№ 1). С. 4.
20. Ковальская, О. Епископ Бостонский, уроженец Брест-Литовска : [в краеведческом музее открыли одиннадцатую выставку проекта «12 артефактов»] / Ольга Ковальская ; фото Натальи Гринчак // Брестский вестник. 2019. 5 декабря (№ 49). С. 7.
21. Гребенников, О. Мундир Николая І: у нас и в Эрмитаже / Олег Гребенников  // Заря. 2019. 27 апреля (№ 34). С. 24.
22. Литвинович, Е. В. Собрать по кусочкам ... советское прошлое : Брестский областной краеведческий музей предлагает в буквальном смысле слова войти в историю / Евгений Литвинович ; фото Александра Шульгача // Заря. 2018. 27 октября (№ 107). С. 11.
23. Неклюдова, Т А. Музеи возвращают историю : [беседа с заместителем директора по научной работе Брестского областного краеведческого музея] / Татьяна Неклюдова ; беседовал Валерий Цапков ; фото Алексея Ганчука // Брестский вестник. 2018. 20 сентября (№ 38). С. 17.
24. Митюков, А. В. Машина времени в прошлое: [беседа с директором Брестского областного краеведческого музея]  / Алексей Митюков; беседовал Валерий Цапков // Брестский вестник. 2018.  2 февраля (№ 5). С. 12.
25. Гребенников, О. Модный четверг в стиле «милитари» / Олег Гребенников // Заря. 2016. 20 февраля (№ 20). С. 8.
26. Митюков, А … Я отведу тебя в музей! : [об акции Брестского областного краеведческого музея «модный четверг»] / Алексей Митюков // СБ Беларусь сегодня. 2015. 11 июня (№109). С. 3.
27. Пристромская, Л. Прикоснуться к прошлому и… жить : [беседа с директором областного краеведческого музея Алексеем Владимировичем Митюковым] / Лилия Пристромская // Брестский вестник. 2014. 25 декабря. (№ 52). С. 11.
28. Сацута, А. Юбілейны эксклюзіў : [аб дзейнасці абласнога краязнаўчага. музея] / Алёна Сацута // Народная трыбуна. 2014. 28 ліст. (№ 48) декабря.  С. 1, 4.
29. Завадский, О. Краеведческий музей получил три диплома : [на 2-м Национальном форуме «Музеи Беларуси»] / Олег Завадский // Брестская газета. 2014. 3 октября. (№ 40). С. 27.
30. Егоров, К. Путешествие по Бресту во времени : [об экспозиции истории Брестчины в областном краеведческом музее] / Кирилл Егоров // Заря. 2012. 22 сентября. С. 9.
31. Маркевич, И. Нумизматическая коллекция Брестского областного краеведческого музея / Ирина Маркевич // Банкаўскі веснік = Банковский вестник. 2012. № 7 (сакавік). С. 44–47.
32. Волынчук, Л. Не замахиваясь на мадам Тюссо… : Краеведческому музею – 60 / Лариса Волынчук // Вечерний Брест. 2010. 15 декабря. С. 11.
33. Павлова, Л. Эти древности не старятся / Любовь Павлова // Брестский курьер. 2010. 16 декабря. (№ 51). С. 9.
34. Бойцов, Е. Из века в век / Егор Бойцов // Заря. 2010. 14 декабря. С. 4.
35. Дзюрич, Э. Секреты музейной кладовой / Эмма Дзюрич // Заря. 2007. 10 ноября. С. 7.